भारतीय न्याय संहिता २०२३
कलम १०१ :
खून :
यात यापुढे (कलमाखाली) जे पाच अपवाद दिलेले आहेत ते वगळता,
(a) क) (अ) ज्या कृतीमुळे (कृत्याने) मृत्यू घडून आला (जीव गेला) ती कृती (ते कृत्य) मृत्यु घडवून आणण्याच्या (जीव घेण्याच्या) उद्देशाने केलेली असेल तर, किंवा
(b) ख) (ब) ज्या कृतीमुळे (कृत्याने) मृत्यू घडून आला (जीव गेला), जिला अपाय करण्यात आला त्या व्यक्तीचा ज्यामुळे मृत्यू घडून येणे संभवनीय असल्याची अपराध्याला जाणीव आहे अशी शारीरिक क्षती (नुकसान) पोचवण्याच्या उद्देशाने ती कृती केली असेल तर; किंवा
(c) ग) (क) ज्या कृतीमुळे (कृत्याने) मृत्यू घडून आला (जीव गेला), ती कृती कोणत्याही व्यक्तीस शारीरिक क्षती (नुकसान) पोचवण्याच्या उद्देशाने केलेली असून जी शारीरिक क्षती (नुकसान) पोचवण्याचा उद्देश आहे ती मृत्यू घडवून आणण्यास सामान्य नैसर्गिक क्रमानुसार पुरेशी असेल तर; किंवा
(d) घ) (ड) त्या कृतीमुळे मृत्यू घडून येणे किंवा ज्यामुळे मृत्यू घडून येण्याचा संभव आहे अशी शारीरिक क्षती (नुकसान) पोचणे हे सर्वथा संभवनीय आहे इतकी ती भयंकर धोक्याची आहे याबद्दल कृती करणाऱ्या व्यक्तीला जाणीव असेल आणि मृत्यू किंवा पूर्वोक्त अशी क्षती (जखम / नुकसान) घडण्याचा धोका ओढवून घेण्यास कोणतेही निमित्त नसताना तिने अशी कृती केली असेल तर,
तो सदोष मनुष्यवध खून होय.
उदाहरणे :
(a) क) (क) हा (य) ला मारण्याचा उद्देशाने त्याच्यावर गोळी झाडतो. परिणामी (य) मरतो. (क) खून करतो.
(b) ख) (ब) एखाद्या ठोशाने (य) चा मृत्यु घडून येण्याचा संभव आहे अशा रोगाने तो पछाडलेला आहे हे माहीत असताना (क) त्याला शारीरिक क्षती पोचवण्याच्या उद्देशाने ठोसा मारतो. त्या ठोश्यामुळे (य) मृत्यु पावतो. सामान्य नैसर्गिक क्रमानुसार तो ठोसा एकाद्या धडधाकट प्रकृतीच्या व्यक्तीचा मृत्यु घडवून आणण्यास पुरेसा नसला तरीही, (क) हा खुनाबद्दल दोषी आहे. पण जर (य) हा एखाद्या रोगाने पछाडलेला आहे हे माहीत असताना (क) ने सामान्य नैसर्गिक क्रमानुसार ज्यामुळे धडधाकट प्रकृतीच्या व्यक्तीचा मृत्यु घडणार नाही असा ठोसा मारला आणि अशा बाबतीत मृत्यू किंवा सामान्य नैसर्गिक क्रमानुसार जीमुळे मृत्यु घडून येऊ शकेल अशी शारीरिक क्षती पोचवण्याचा (क) चा उद्देश नसेल तर, शारीरिक क्षती पोचवण्याचा त्याचा उद्देश असला तरी, तो खुनाबद्दल दोषी होत नाही.
(c) ग) (क) सामान्य नैसर्गिक क्रमानुसार माणसाचा मृत्यू घडवून आणण्याइतपत पुरेसे होईल अशाप्रकारे (क) हा (य) वर तलवारीचा वार करतो किंवा त्याला दंडुक्याने जखम करतो. परिणामी (य) मरण पावतो. या बाबतीत (य) चा मृत्यू घडवून आणावा असा (क) चा उद्देश नसला तरीही तो खुनाबद्दल दोषी आहे.
(d) घ) कोणतेही निमित्त नसताना (क) माणसांच्या समुदायावर भरलेली बंदूक उडवतो व त्यांच्यापैकी एकजण मारला जातो. कोणत्याही विशिष्ट माणसाला मारावे असा (क) चा पूर्वसंकल्पित बेत नसला तरीही, तो खुनाबद्दल दोषी आहे.
अपवाद १ :
गंभीर व आकस्मिक प्रक्षोभकारणामुळे (क्रोधास चढविणे) स्वत:वरचा ताबा सुटला असता अपराधी, ज्या व्यक्तीने प्रक्षोभित केले (क्रोधास चढविले ) तिच्या मृत्युस कारणीभूत झाला अथवा चुकीने किंवा अपघाताने अन्य कोणत्याही व्यक्तीच्या मृत्यूस कारणीभूत झाला तर, सदोष मनुष्यवध हा खून होत नाही (तर त्याने खून केला नाही, तर सदोष मनुष्यवध केला आहे).
परंतु,-
(a) क) (अ) प्रक्षोभकारण (क्रोधास चढण्यास जे कारण) हे अपराध्याने एखाद्या व्यक्तीला ठार मारण्यासाठी किंवा तिला अपाय करण्यासाठी निमित्त म्हणून शोधलेले नसावे किंवा इच्छापूर्वक उकरुन काढलेले नसावे.
(b) ख) कायद्याचे पालन म्हणून केलेल्या किंवा एखाद्या लोक सेवकाने असा लोक सेवक म्हणून आपल्या अधिकाराचा कायदेशीर वापर करुन केलेल्या कोणत्याही गोष्टीमुळे प्रक्षोभन (रागाचे कारण, चिथावणी, डिवचणे) झालेले नसावे.
(c) ग) खाजगीरीत्या बचाव करण्याच्या हक्काचा कायदेशीर वापर करताना केलेल्या कोणत्याही गोष्टीमुळे प्रक्षोभन (रागाचे कारण, चिथावणी, डिवचणे) झालेले नसावे.
स्पष्टीकरण :
अपराध हा खून या सदरात न मोडण्याइतपत ते प्रक्षोभकारण (रागाचे कारण, क्रोध चढण्यास कारण) गंभीर व आकस्मिक होते किवा काय हा तथ्यविषयक प्रश्न आहे (प्रत्यक्ष परिस्थितीवर आधारित असते).
उदाहरणे :
(a) क) (य) ने प्रक्षोभित (डिवचणे / चिथावणी) केल्यामुळे संतप्त होऊन क्रोधाच्या भरात (क) हा (य) चे मूल (म) याला उद्देशपूर्वक ठार मारतो. हा खून आहे, कारण मुलाने प्रक्षोभित केलेले नाही, व प्रक्षोभनामुळे उद्भवलेले कृत्य करताना अपघाताने किंवा दुर्देवाने मुलाचा मृत्यु घडून आलेला नाही.
(b) ख) (म) हा (क) ला गंभीर व आकस्मिक कारणाने प्रक्षोभित करतो. (क) या प्रक्षोभनामुळे (म) वर पिस्तूल झाडतो व त्याच्या जवळपास असलेल्या पण नजरेच्या टप्प्याबाहेर असलेल्या (य) ला मारण्याचा त्याचा उद्देश नसताना, तसेच आपल्या हातून तो मारला जाण्याचा संभव आहे याचीही जाणीव नसताना त्याच्याकडून (य) मारला जातो. या बाबतीत, (क) ने खून केलेला नाही, पण फक्त सदोष मनुष्यवध केलेला आहे.
(c) ग) (क) ला (य) या बेलिफाकडून कायदेशीरपणे अटक झाली आहे. (क) अटकेमुळे आकस्मिकपणे व क्रोधावेगाने संतप्त होऊन (य) ला ठार मारतो. हा खून आहे. कारण लोक सेवकाने आपल्या अधिकारांचा वापर करताना केलेल्या गोेष्टीमुळे प्रक्षोभन झाले होते.
(d) घ) (क) हा (य) ह्या दंडाधिकाऱ्यापुढे साक्षीदार म्हणून उपस्थित होतो. (य) असे म्हणतो की, (क) च्या जबानीतील कोणत्याही शब्दावर माझा विश्वास नाही व (क) ने शपथेवर खोटी साक्ष दिली आहे. या शब्दामुळे (क) ला आकस्मिकपणे चीड येऊन तो (य) ला ठार मारतो. हा खून आहे.
(e) ङ) (क) हा (य) चे नाक ओढण्याचा प्रयत्न करतो, तसे करण्यास त्याला प्रतिबंध करण्यासाठी (य) खाजगीरीत्या बचाव करण्याचचा हक्क वापरुन (क) ला पकडीत धरतो. परिणामी, आकस्मिकपणे (क) ला क्रोधावेग येऊन तो (य) ला ठार मारतो. हा खून आहे, कारण खाजगीरित्या बचाव करण्याचचा हक्क बजावत असताना केलेल्या गोष्टीमुळे प्रक्षोभन झाले होते.
(f) च) (य) हा (ख) ला तडाखा हाणतो, या प्रक्षोभकारणामुळे (ख) ला भयंकर संताप येता. बाजुला उभा असलेला (क) हा (ख) च्या संतापाचा फायदा घेऊन त्याच्याकरवी (य) ला ठार मारण्याच्या उद्देशाने, त्यासाठी (ख) च्या हातात चाकू देतो. (ख) हा (य) ला चाकूने भोसकून ठार मारतो. या बाबतीत (ख) ने फक्त सदोष मनुष्यवध केला असेल, पण (क) हा खुनाबद्दल दोषी आहे.
अपवाद २ :
कोणी मनुष्य आपल्या शरीराचा अगर मालाचा खाजगीरीत्या (आत्म संरक्षणाचा) हक्क सद्भावपूर्वक बजावीत असताना जर अपराध्याने कायद्याने दिलेल्या अधिकाराचा अतिक्रम केला (कायद्याने जो अधिकार आहे त्याची मर्यादा ओलांडून) व जिच्या विरुद्ध तो असा बचावाचा हक्क बजावत आहे तिच्या मृत्यूस तो, तसे पूर्वनियोजित नसताना व अशा बचावासाठी आवश्यक असेल त्याहून अधिक अपाय करण्याचा उद्देश नसताना कारणीभूत झाला तर सदोष मनुष्यवध हा खून होत नाही (तर त्याने खून केला नाही, तर सदोष मनुष्यवध केला आहे).
उदाहरण :
(य) हा (क) ला घोड्याच्या चाबकाने मारण्याचा प्रयत्न करतो, पण (क) जबर दुखापत होईल अशा रीतीने नव्ह. (क) पिस्तूल बाहे काढतो. (य) हमला नेटाने चालू ठेवतो. आपण अन्य कोणत्याही मार्गाने चाबकाचा मार चुकवू शकत नाही असे सद्भावपूर्वक समजून (क) हा (य) ला गोळी घालून मारतो. (क) ने खून केलेला नाही, तर नुसता सदोष मनुष्यवध केलेला आहे.
अपवाद ३ :
सार्वजनिक न्यायाच्या अभिवृद्धीकरता कार्य करणारा असा लोकसेवक म्हणून किंवा अशा लोकसेवकाला साहाय्य करत असताना जर अपराध्याने आपणांस कायद्याने दिलेल्या अधिकारांचा अतिक्रम (उल्लंघन) केला आणि जी कृती कायदेशीर व असा लोकसेवक म्हणून आपले कर्तव्य यथायोग्यपणे पार पाडण्यासाठी आवश्यक आहे असे तो सद्भावपूर्वक समजतो ती कृती केल्याने तो एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूस, तिच्याविषयी दृष्टभाव नसताना कारणीभूत झाला तर, सदोष मनुष्यवध हा खून होत नाही.
अपवाद ४ :
आकस्मिक भांडणातून संतापाच्या भरात आकस्मिकपणे मारामारी सुरु झाली असता पूर्वनियोजित नसताना व अपराध्याने गैरफायदा घेतलेला नसताना किंवा तो क्रूरपणे व अवाजवी रीतीने वागलेला नसताना सदोष मनुष्यवध झाला तर, तो खून होत नाही.
स्पष्टीकरण :
असल्या प्रकरणात कोणत्या पक्षाने प्रक्षोभन (क्रोधास चढण्यास कारण घडले) केले किंवा कोणी प्रथम हमला केला ही बाब गौण आहे (पाहण्याची गरज नाही).
अपवाद ५ :
जिचा मृत्यू घडून आला (ज्या मनुष्याचा जीव गेला) ती व्यक्ती अठरा वर्षाहून अधिक वयाचा असून तिने स्वत:च्या संमतीने (आपखुषीने) मृत्यू पत्करला असेल किंवा मृत्यूचा धोका पत्करला असेल तर, (मरण्याची जोखीम आपखुषीने स्वत:वर घेतली आणि तशी संमती दिली तर) तो खून नसतो. मात्र सदोष मनुष्यवध असतो.
उदाहरण :
(क) इच्छापूर्वक (य) ह्या बालकाला चिथावणी देऊन आत्महत्या करायला लावतो. या बाबतीत (य) अल्पवयीन असल्यामुळे स्वत:च्या मृत्युला संमती देण्यास तो अक्षम आहे म्हणून (क) ने खुनाला अपप्रेरणा दिली असे होते.
