अनुच्छेद ३६६ : व्याख्या :
भारतीय राज्यघटना
अनुच्छेद ३६६ :
व्याख्या :
या संविधानात, संदर्भानुसार अन्यथा आवश्यक नसेल तर, पुढील शब्दप्रयोगांना याद्वारे नेमून दिल्याप्रमाणे ते ते अर्थ असतील, ते म्हणजे :-
(१) कृषि उत्पन्न याचा अर्थ, भारतीय प्राप्तीकरासंबंधीच्या अधिनियमितींच्या प्रयोजनार्थ व्याख्या केल्याप्रमाणे कृषि उत्पन्न, असा आहे ;
(२) आंग्ल-भारतीय याचा अर्थ, ज्या व्यक्तीच्या प्रजनकापैकी पिता किंवा त्या पुरुष पंरपरेतील अन्य कोणीही मूळचा युरोपीय आहे किंवा होता, पण जी व्यक्ती भारताच्या राज्यक्षेत्रातील अधिवासी आहे आणि अशा राज्यक्षेत्रात केवळ तात्कालिक प्रयोजनांसाठी स्थायकि झालेल्या नव्हे तर त्यात नित्यश: रहिवासी असलेल्या माता-पित्याच्या पोटी जी जन्मली आहे किंवा होती ती व्यक्ती, असा आहे ;
(३) अनुच्छेद याचा अर्थ, या संविधानाचा अनुच्छेद, असा आहे ;
(४) कर्जाऊ घेणे यात, वर्षासने देऊन पैसे उभारणे याचा समावेश आहे आणि कर्ज याचा अन्वयार्थ तदनुसार लावला जाईल :
१.(*)
(५) खंड याचा अर्थ, ज्या अनुच्छेदात तो शब्दप्रयोग येतो त्याचा खंड, असा आहे ;
(६) निगम कर याचा अर्थ, तो कर जेथवर कंपन्यांनी द्यावयाचा आहे तेथवर उत्पन्नावरील कोणताही कर, असा आहे आणि ज्याच्या बाबतीत पुढील शर्ती पूर्ण होतात असा कर, असा आहे :-----
(क) तो कृषि उत्पन्नाच्या बाबतीत आकारणीयोग्य नाही ;
(ख) कंपन्यांनी भरावयाच्या कराला लागू होतील अशा कोणत्याही अधिनियमितींच्याद्वारे त्या करांच्या बाबतीत, कंपन्यांनी व्यक्तींना द्यावयाच्या लाभांशांतून कोणतीही वजात करण्याचा प्राधिकार देण्यात आलेला नाही ;
(ग) असे लाभांश मिळणाऱ्या व्यक्तींच्या एकूण उत्पन्नाची भारतीय प्राप्तिकराच्या प्रयोजनार्थ गणना करताना अथवा अशा व्यक्तींनी द्यावयाच्या किवा त्यांना परतावायोग्य असलेल्या भारतीय प्राप्तिकराची गणना करताना याप्रमाणे भरलेला कर हिशेबात घेण्यासाठी कोणतीही तरतूद अस्तित्वात नाही ;
(७) शंकास्पद स्थितीत तेथील संबंधित प्रांत, तेथील संबंधित भारतीय संस्थान किंवा तेथील संबंधित राज्य याचा अर्थ, प्रश्नास्पद विशिष्ट प्रयोजनाकरता, यथास्थिति, तेथील संबंधित प्रांत, तेथील संबंधित भारतीय संस्थान किंवा तेथील संबंधित राज्य म्हणून राष्ट्रपती ठरवील असा प्रांत, भारतीय संस्थान किंवा राज्य, असा आहे ;
(८) ऋण यात, वर्षासनांच्या रुपाने मुद्दल रकमांची परतफेड करण्याच्या कोणत्याही आबंधनाबाबतचे कोणतेही दायित्व व कोणत्याही हमीनुसार असलेले कोणतेही दायित्व समाविष्ट आहे आणि ऋणभार याचा अन्वयार्थ तदनुसार लावण्यात येईल ;
(९) संपदा शुल्क याचा अर्थ, त्या शुल्कासंबंधी संसदेने किंवा राज्य विधानमंडळाने केलेल्या कायद्यांच्या तरतुदींन्वये मृत्युनंतर संक्रामित होणाऱ्या किंवा अशा प्रकारे संक्रामित होत असल्याचे मानल्या जाणाऱ्या मालमत्तेचे उक्त कायद्यांद्वारे किंवा तद्अन्वये विहित करण्यात येतील अशा नियमांना अनुसरून जे मूळ मूल्य विनिश्चित केले असेल त्यावर किंवा त्याच्या संदर्भात निर्धारित करावयाचे शुल्क, असा आहे ;
(१०) विद्यमान कायदा याचा अर्थ, कोणताही कायदा, अध्यादेश, आदेश, उपविधी, नियम किंवा विनियम करण्याचा अधिकार असलेल्या कोणत्याही विधानमंडळाने, प्राधिकाऱ्याने किंवा व्यक्तीने या संविधानाच्या प्रारंभापूर्वी पारित केलेला किंवा केलेला असा कायदा, अध्यादेश, आदेश, उपविधी, नियम किंवा विनियम, असा आहे ;
(११) फेडरल न्यायालय याचा अर्थ, गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया अॅक्ट, १९३५ यान्वये घटित केलेले फेडरल न्यायालय, असा आहे ;
(१२) माल यात सर्व सामग्री, विक्रेय व जिन्नस समाविष्ट आहेत ;
(१३) हमी यात एखाद्या उपक्रमाचा नफा विनिर्दिष्ट रकमेपेक्षा कमी पडल्यास पैसे भरण्याचे या संविधानाच्या प्रारंभापूर्वी पत्करलेले कोणतेही आबंधन समाविष्ट आहे ;
(१४) उच्च न्यायालय याचा अर्थ, या संविधानाच्या प्रयोजनार्थ जे कोणत्याही राज्याचे उच्च न्यायालय म्हणून मानले गेले आहे असे कोणतेही न्यायालय, असा आहे आणि त्यात,----
(क) या संविधानाअन्वये उच्च न्यायालय म्हणून घटित केलेले किंवा पुन्हा घटित केलेले भारताच्या राज्यक्षेत्रातील कोणतेही न्यायालय, आणि ;
(ख) या संविधानाच्या सर्व किंवा त्यांपैकी कोणत्याही प्रयोजनांसाठी संसदेकडून कायद्याद्वारे उच्च न्यायालय म्हणून घोषित केले जाईल असे भारताच्या राज्यक्षेत्रातील अन्य कोणतेही न्यायालय, समाविष्ट आहे ;
(१५) भारतीय संस्थान याचा अर्थ, डोमिनिअन ऑफ इंडियाच्या सरकारने ज्याला असे संस्थान म्हणून मान्यता दिली होती, असे कोणतेही राज्यक्षेत्र, असा आहे ;
(१६) भाग याचा अर्थ, या संविधानाचा भाग, असा आहे ;
(१७) पेन्शन याचा अर्थ, कोणत्याही व्यक्तीला किंवा तिच्या बाबतीत प्रदेय असलेले कोणत्याही प्रकारचे पेन्शन---मग ते अंशदायी असो वा नसो---असा आहे आणि त्यात, अशा प्रकारे प्रदेय असलेले सेवा निवृत्तिवेतन, अशा प्रकारे प्रदेय असलेले उपदान व भविष्य निधीत वर्गणी म्हणून दिलेल्या रकमांच्या परताव्यादाखल अशा प्रकारे प्रदेय असलेली रक्कम किंवा रकमा,----त्यांवरील व्याज किंवा त्यांतील अन्य कोणतीही वाढ यांसह किंवा त्याविना----समाविष्ट आहेत ;
(१८) आणीबाणीची उद्घोषणा याचा अर्थ, अनुच्छेद ३५२ च्या खंड (१) अन्वये जारी केलेली उद्घोषणा, असा आहे ;
(१९) जाहीर अधिसूचना याचा अर्थ, भारताचे राजपत्र, किंवा यथास्थिति, एखाद्या राज्याचे राजपत्र यातील अधिसूचना, असा आहे ;
(२०) रेल्वे यात,----
(क) संपूर्णपणे नगरपालिका क्षेत्रात असलेला ट्राममार्ग, किंवा
(ख) संपूर्णपणे एका राज्यात असलेला व संसदेने कायद्याद्वारे रेल्वे नसल्याचे घोषित केलेला अन्य कोणताही दळणवळण मार्ग, समाविष्ट नाहीत ;
२.(*)
३.((२२) अधिपती याचा अर्थ, ज्याला राष्ट्रपतीने संविधान (सव्विसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७१ याच्या प्रारंभापूर्वी कोणत्याही वेळी भारतीय संस्थानाचा अधिपती म्हणून मान्यता दिली होती असा राजा, संस्थानिक किंवा अन्य व्यक्ती अथवा, जिला राष्ट्रपतीने अशा प्रारंभापूर्वी कोणत्याही वेळी अशा अधिपतीचा उत्तराधिकारी म्हणून मान्यता दिली होती अशी कोणतीही व्यक्ती, असा आहे ;)
(२३) अनुसूची याचा अर्थ, या संविधानाची अनुसूची, असा आहे ;
(२४) अनुसूचित जाती याचा अर्थ, या संविधानाच्या प्रयोजनार्थ, अनुच्छेद ३४१ अन्वये अनुसूचित जाती असल्याचे मानले गेले आहे अशा जाती, वंश किंवा जमाती अथवा अशा जातीचे, वंशाचे किंवा जमातींचे भाग अथवा त्यातील गट, असा आहे ;
(२५) अनुसूचित जनजाती याचा अर्थ, या संविधानाच्या प्रयोजनार्थ अनुच्छेद ३४२ अन्वये अनुसूचित जनजाती असल्याचे मानले गेले आहे, अशा जनजाती किंवा जनजातिसमूह अथवा अशा जनजातींचे किंवा जनजातिसमूहांचे भाग अथवा त्यातील गट, असा आहे ;
(२६) कर्जरोखे यात रोखेपुंजी (स्टॉक) समाविष्ट आहेत ;
४.(***)
(२७) उपखंड याचा अर्थ, ज्या खंडात तो शब्दप्रयोग येतो त्याचा उपखंड, असा आहे ;
(२८) कर--आकारणी यात, कोणताही कर किंवा प्रकर--मग तो सरसकट असो किंवा स्थानिक असो वा विशेष असो---बसवणे समाविष्ट आहे, आणि कर याचा अन्वयार्थ तद्नुसार लावला जाईल ;
(२९) उत्पन्नावरील कर यात, अतिरिक्त नफा-कराच्या स्वरूपाचा कोणताही कर समाविष्ट आहे ;
५.((२९क) मालाची विक्री किंवा खरेदी यावरील कर या शब्दप्रयोगात,----
(क) एखाद्या संविदेच्या अनुसार असेल त्याव्यतिरिक्त इतर रीतीने, कोणत्याही मालावरील मालकीहक्काचे रोखीने, स्थगित प्रदानावर किंवा अन्य मौल्यवान प्रतिफलार्थ हस्तांतरण करण्यावरील कर ;
(ख) एखाद्या कार्यकंत्राटाची अंमलबजावणी करताना, मालावरील मालकीहक्क (मग तो मालाच्या स्वरुपात असो वा कोणत्याही अन्य स्वरूपात असो) हस्तांतरित होत असल्यास अशा हस्तांतरणावरील कर ;
(ग) भाडे खरेदीने किंवा हप्त्याहप्त्याने प्रदान करण्याच्या इतर कोणत्याही पद्धतीने केलेल्या मालाच्या सुपूर्दगीवरील कर ;
(घ) कोणत्याही मालाचा कोणत्याही प्रयोजनाकरता वापर करण्याच्या हक्काचे रोखीने, स्थगित प्रदानावर किंवा इतर मौल्यवान प्रतिफलार्थ हस्तांतरण करण्यावरील कर (मग ते हस्तांतरण एखाद्या विनिर्दिष्ट मुदतीकरता असो वा नसो) ;
(ङ) कोणत्याही विधि संस्थापित नसलेल्या संघाने किंवा व्यक्तींच्या निकायाने आपल्या एखाद्या सदस्यास रोखीने, स्थगित प्रदानावर किंवा इतर मौल्यवान प्रतिफलार्थ केलेल्या मालाच्या पुरवठ्यावरील कर ;
(च) एखादा अन्नपदार्थ म्हणून किंवा मानवी सेवनासाठी असलेली कोणतीही वस्तू म्हणून किंवा कोणतेही पेय (मग ते मादक असो वा नसो) म्हणून असलेल्या मालाच्या, कोणत्याही सेवेच्या रूपाने किंवा अशा सेवेचा भाग म्हणून किंवा अन्य कोणत्याही रीतीने, केलेल्या पुरवठ्यावरील कर, मात्र असा पुरवठा किंवा सेवा ही रोखीने, स्थगित प्रदानावर किंवा अन्य मौल्यवान प्रतिफलार्थ करण्यात किंवा पुरवण्यात आली असावी,---
यांचा समावेश होतो आणि कोणत्याही मालाचे अशा रीतीने केलेले हस्तांतरण किंवा केलेली सुपूर्दगी किंवा पुरवठा हा, असे हस्तांतरण, सुपूर्दगी किंवा पुरवठा करणाऱ्या व्यक्तीने केलेली विक्री आहे आणि ज्या व्यक्तीकडे असे हस्तांतरण, सुपूर्दगी किंवा पुरवठा करण्यात आला असेल त्या व्यक्तीने त्या मालाची केलेली खरेदी आहे, असे समजले जाईल ;)
६.((३०) संघ राज्यक्षेत्र याचा अर्थ, पहिल्या अनुसूचीत विनिर्दिष्ट केलेले कोणतेही संघ राज्यक्षेत्र, असा आहे व त्यामध्ये, भारताच्या राज्यक्षेत्रात समाविष्ट असलेल्या पण त्या अनुसूचीत विनिर्दिष्ट न केलेल्या अन्य कोणत्याही राज्यक्षेत्राचा समावेश आहे.)
------------
१. संविधान (बेचाळिसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७६ याच्या कलम ५४ द्वारे (१ फेब्रुवारी १९७७ रोजी व तेव्हापासून) समाविष्ट केलेला खंड (४क) हा, संविधान (त्रेचाळिसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७७ याच्या कलम ११ द्वारे गाळला (१३ एप्रिल १९७८ रोजी व तेव्हापासून).
२. संविधान (सातवी सुधारणा) अधिनियम, १९५६ याच्या कलम २९ व अनुसूची याद्वारे खंड (२१) गाळला.
३. संविधान (सव्विसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७१ याच्या कलम ४ द्वारे मूळ खंडाऐवजी दाखल केला.
४. संविधान (बेचाळिसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७६ याच्या कलम ५४ द्वारे (१ फेब्रुवारी १९७७ रोजी व तेव्हापासून) समाविष्ट केलेला खंड (२६क) हा संविधान (त्रेचाळिसावी सुधारणा) अधिनियम, १९७७ याच्या कलम ११ द्वारे गाळला (१३ एप्रिल १९७८ रोजी व तेव्हापासून).
५. संविधान (शेहेचाळिसावी सुधारणा) अधिनियम, १९८२ याच्या कलम ४ द्वारे हा खंड समाविष्ट केला.
६. संविधान (सातवी सुधारणा) अधिनियम, १९५६ याच्या कलम २९ व अनुसूची यांद्वारे मूळ खंड (३०) याऐवजी दाखल केला.
*टिप :या वेबसाईट वरील कंटेंट किंवा माहिती ही केवळ शिक्षण किंवा ऐज्यूकेशनल वापरासाठी आहे, तरी याचा कुठेही कायदेशीर कारवाई करीता वापर करु नये तसेच या मध्ये काही चुका आढळल्यास त्यासाठी प्रकाशक किंवा वेबसाईट चे मालक जबाबदार असणार नाहीत, चुका निदर्शनास आणून दिल्यास सुधारण्याचा प्रयत्न केला जाईल.